Άρθρο του Δημήτριου Γκίνη εκπαιδευτικού, Περιφερειακού Διευθυντή Εκπαίδευσης Αττικής.
Ο όρος «εκφοβισμός και βία στο σχολείο» (school bullying), όπως και ο όρος «θυματοποίηση», χρησιμοποιούνται για να περιγραφεί μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία κι επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού ή/και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός κι εκτός σχολείου. Συχνά το ισχυρότερο παιδί αντλεί από την πράξη του κάποιο όφελος, όπως ευχαρίστηση, κύρος και υλικά αποκτήματα, ενώ το «αδύναμο» παιδί δεν μπορεί να προστατεύσει με ουσιαστικό και ριζικό τρόπο τον εαυτό του. Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι και ομαδικό φαινόμενο, καθώς δεν αφορά μόνο το μαθητή που εκφοβίζει κι εκείνον που εκφοβίζεται, αλλά και όσους είναι παρόντες και γνωρίζουν την ύπαρξή του, δηλ. τους παρατηρητές, οι οποίοι μπορεί να είναι μαθητές ή κι ενήλικες.
Βία κι εκφοβισμός μπορεί να πάρουν διάφορες μορφές. Έχουμε το σωματικό εκφοβισμό, το λεκτικό εκφοβισμό, τον εκφοβισμό με εκβιασμό, που μπορεί να οδηγεί σε αντικοινωνικές πράξεις, τον έμμεσο ή κοινωνικό εκφοβισμό, δηλ. προσπάθεια για απομόνωση του θύματος, τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό, που είναι από τις κακές και ύπουλες μορφές βίας κι εκφοβισμού όταν ο θύτης καλύπτεται από ανωνυμία, και το σεξουαλικό εκφοβισμό. Επίσης, παρατηρείται και μια ακόμη μορφή βίας, η ρατσιστική, που επηρεάζει δυσμενώς το σχολικό περιβάλλον.
Το φαινόμενο ξεκινά από την ανισορροπία δύναμης. Υπάρχει ο στόχος. Δεν είναι πλάκα και πείραγμα. Στόχος είναι το θύμα να απομονωθεί και να πληγωθεί ποικιλοτρόπως, για να νιώσει ο θύτης ευχαρίστηση και να αντλήσει κύρος, εξουσία και αναγνώριση από την ομάδα, τη στιγμή που τα θύματα νιώθουν απομονωμένα, ηττημένα και ντροπιασμένα. Αν το σύμπτωμα δεν εντοπισθεί γρήγορα, μπορεί να φτάσουμε σε τραγικές καταστάσεις.
Το φαινόμενο δύσκολα αντιμετωπίζεται, γιατί καλύπτεται από έναν κύκλο σιωπής. Το θύμα, επειδή ντρέπεται, νιώθει αποκλεισμένο, μόνο του και δεν μιλάει. Ο θύτης, επειδή γνωρίζει ότι κάνει κάτι κακό, επίσης δεν μιλάει. Οι γονείς συνήθως δεν αντιλαμβάνονται τα συμβαίνοντα λόγω της σύγχρονης πυρετώδους ζωής. Έτσι, αυτά γίνονται αντιληπτά όταν έχουμε πολύ άσχημες εξελίξεις.
Κάτι σημαντικό σήμερα είναι ότι η αναντιστοιχία δύναμης μπορεί να ανατραπεί μέσω του Διαδικτύου.
Το σημερινό θύμα ενός μικρού καυγά στο σχολείο μπορεί να αντεπιτεθεί μέσω του Διαδικτύου πολύ άσχημα, και επειδή η έκθεση σε αυτό είναι πολύ μεγάλη και σκληρή, τα παιδιά μπορεί να μην το αντέξουν και να έχουμε θύματα.
Συγκεκριμένα, σε ένα ιδιωτικό σχολείο της Αθήνας η πρώτη μαθήτρια μιας τάξης σε ένα μήνα έχασε τριάντα κιλά. Δεν ήθελε το σχολείο. Ήθελε να μείνει στο δωμάτιό της. Οι γονείς της ανησύχησαν και θέλησαν να μάθουν τι συμβαίνει. Έτσι εντόπισαν στο Διαδίκτυο παραποιημένη φωτογραφία του προσώπου της στην οποία εμφανιζόταν γυμνή, ενώ οι αποδέκτες του φωτογραφικού υλικού ήταν πάρα πολλοί. Το κορίτσι σώθηκε στο παρά πέντε. Βρέθηκε ότι ο θύτης ήταν ο δεύτερος μαθητής της τάξης, ο οποίος ήθελε να απαλλαγεί από την πρώτη μαθήτρια, που του άρπαζε, του στερούσε την πρωτιά.
Το φαινόμενο λοιπόν έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις και έχει γίνει πολύ επικίνδυνο, γιατί κανείς δεν ξέρει πού μπορούν να οδηγηθούν οι στοχευμένοι μαθητές. Γι? αυτό ευαισθητοποιημένοι φορείς στέλνουν τα μηνύματα «Μηδενική ανοχή!», «Κανένα παιδί να μην πέσει θύμα αυτής της νοσηρής συμπεριφοράς!», «Ενημέρωση και πρόληψη για την αντιμετώπιση του φαινομένου», «Ο κύκλος της σιωπής πρέπει να σπάσει!».
Και πράγματι δεν έχουμε τα περιθώρια να μην πετύχουμε.
Χρειάζεται να αμφισβητήσουμε ορισμένες βεβαιότητες του παρελθόντος. Το φαινόμενο υπήρχε πάντα, άλλη όμως ήταν η κοινωνία, άλλος ο ρόλος του σχολείου ως όργανο κοινωνικού ελέγχου, άλλη η βία εντός κι εκτός σχολείου.
Σήμερα έχουν αλλάξει τα δομικά χαρακτηριστικά αυτής της βίας, άλλαξε το πέρασμα στην πράξη, η ένταση της βίας μέσα στο σχολείο. Τα παιδιά σήμερα αντιδρούν διαφορετικά στο σχολικό εκφοβισμό. Έχουμε αυτοκτονικούς ιδεασμούς.
Το τελευταίο διάστημα η σιωπηλή, βουβή απάντηση των εφήβων στον εκφοβισμό είναι ο αυτοτραυματισμός, καθώς από μόνος του ο έφηβος προκαλεί σωματικό πόνο για να ξεπεράσει το συναισθηματικό βάρος που βιώνει στο σχολείο. Οι επιπτώσεις στο θύμα και το θύτη είναι πολύ σοβαρές. Οι θύτες κινδυνεύουν να στιγματισθούν στο σχολείο, να απομακρυνθούν από αυτό και να εξελιχθούν σε ενήλικες με αντικοινωνική συμπεριφορά κι αντικοινωνική προσωπικότητα. Τα θύματα, εκτός από τις ακραίες καταστάσεις στις οποίες μπορεί να φτάσουν όπως καταθλιπτικές συμπεριφορές, μπορεί να αποκαλύψουν και μια άλλη πτυχή, όπως έχουμε δει να συμβαίνει σε άλλες χώρες από τις δολοφονικές επιθέσεις σε σχολεία. Στις επιθέσεις αυτές συχνά δράστες είναι παιδιά που έχουν αποφοιτήσει από τα συγκεκριμένα σχολεία στα οποία επί χρόνια είχαν θυματοποιηθεί. Δηλαδή βλέπουμε αφενός ότι η εσωτερίκευση της βίας οδηγεί σε ψυχικές διαταραχές, αφετέρου ότι η εξωτερίκευση της βίας οδηγεί σε πολλαπλάσια βία από αυτήν που είχε υποστεί ο θύτης ως θύμα.
Το σχολείο έχει χάσει τα αντανακλαστικά του διότι δεν μπόρεσε να προσαρμοστεί σε προληπτικές διαδικασίες τέτοιες που να προλαμβάνουν την εξάπλωση του φαινομένου. Για πολλά χρόνια είχαμε εγκαταλείψει την ιδέα ότι η πρόληψη πρέπει να είναι κομμάτι της μαθησιακής διαδικασίας. Χρειάζεται να αποδεχθούμε ότι υπάρχει ευθύνη από τη μεριά των εκπαιδευτικών δομών, των εκπαιδευτικών διαδικασιών και του εκπαιδευτικού συστήματος για την ύπαρξη βίας στο σχολείο.
Αυτή την ευθύνη θα πρέπει να την αναλάβουμε όλοι.
Θα πρέπει να ευαισθητοποιήσουμε και τους γονείς, να βάλουμε τους μαθητές σε μια διαδικασία, η οποία θα εντάσσει την πρόληψη της βίας μέσα στο σχολείο και μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία, και να αναθέσουμε στους εκπαιδευτικούς και τους διευθυντές σχολείων συγκεκριμένο σχετικό ρόλο.
Ο Υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού πήρε την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Παρατηρητηρίου Πρόληψης της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού. Το Παρατηρητήριο τελεί υπό την εποπτεία του Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. κι έχει ως αποστολή το σχεδιασμό και την υλοποίηση δράσεων για την πρόληψη της σχολικής βίας και του εκφοβισμού, και την καταγραφή, μελέτη και διοχέτευση περιστατικών σχολικής βίας κι εκφοβισμού σε πιστοποιημένους φορείς προς διαχείριση. Το Παρατηρητήριο εποπτεύει την υλοποίηση των δράσεων πρόληψης κι επιδιώκει τη συμμετοχή θεσμικών και τοπικών φορέων κι οργανισμών που ειδικεύονται σε θέματα πρόληψης της βίας, ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των νέων, δικαιωμάτων των παιδιών, κοινωνικής διαμεσολάβησης και κοινωνικής ένταξης. Το Παρατηρητήριο θα ενημερώνεται σε μηνιαία βάση για την εξέλιξη του φαινομένου, καθώς κι εκτάκτως όταν οι περιστάσεις το απαιτούν, και θα μελετά ετήσια έκθεση για το σύνολο των σχολικών μονάδων της χώρας. Μέχρι σήμερα τίποτε δεν έχει καταγραφεί για το φαινόμενο, εκτός από κάποιες έρευνες οι οποίες είναι αποσπασματικές και δεν το έχουν αντιμετωπίσει ολιστικά, ούτε σε επίπεδο επικράτειας, ούτε σε επίπεδο περιφέρειας, ούτε καν σε τοπικό επίπεδο. Το φαινόμενο δεν έχει καταγραφεί ούτε συστηματικά, ούτε στην ολότητά του.
Η μελέτη περιπτώσεων αντιμετώπισης της βίας έχει υλοποιηθεί σε ευρωπαϊκές χώρες όπως την Πολωνία, την Ισπανία, τη Γαλλία και τη Σουηδία στο πλαίσιο πολύχρονου ευρωπαϊκού προγράμματος της ΕΤUCE. Το πρόγραμμα αυτό παρουσιάστηκε στις Βρυξέλλες σε περιφερειακό σεμινάριο στις 7 Ιουνίου 2012, στο οποίο συμμετείχα ως εκπρόσωπος της Ελλάδας. Το σεμινάριο κατέληξε στην υιοθέτηση κοινών πρακτικών για την αντιμετώπιση της βίας στα σχολεία· συγκεκριμένα, μεταξύ άλλων στην ανάγκη αναγνώρισης του προβλήματος, στην εις βάθος ανάλυση του προβλήματος (στην οποία θα συμβάλλουν και οι γονείς), στη συμβουλευτική (συμπεριλαμβανομένης και αυτής των ψυχολόγων), και στην αξιολόγηση.
Η σωστή συνεργασία του σχολείου, του συμβουλίου των γονέων, του εξειδικευμένου προσωπικού των σχολικών ψυχολόγων, του τοπικού κέντρου φροντίδας και υποστήριξης, της τοπικής αστυνομίας (στην Ισπανία και της πολιτοφυλακής), καθώς και των υπηρεσιών του Δήμου αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την επιτυχή αντιμετώπιση του φαινομένου.
Το συμβούλιο των γονέων συνεδριάζει σε τακτά χρονικά διαστήματα δίνοντας τη γνώμη του κι υποβάλλοντας προτάσεις για την αντιμετώπιση της βίας. Η αστυνομία παρέχει συνεχή και διακριτική βοήθεια και καλείται μόνο σε πολύ σοβαρά περιστατικά βίας και παρενόχλησης, οπότε λειτουργεί με αυστηρά προκαθορισμένο τρόπο. Τέλος, η τοπική αυτοδιοίκηση συμβάλλει με δικά της προγράμματα στη σωματική και ψυχική υγεία των μαθητών. Γενική πεποίθηση αποτελεί ότι η εκπαίδευση για την πρόληψη της βίας και της παρενόχλησης πρέπει να αρχίζει από τα πρώτα μαθητικά χρόνια (δηλ. από το Νηπιαγωγείο). Στη χώρα μας, όπως και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, δεν έχει γίνει αυστηρή καταγραφή του φαινομένου για να μπορεί το εκπαιδευτικό σύστημα να παρέμβει και να αναπροσαρμόσει τις πολιτικές του σε τοπικό επίπεδο ανάλογα με την ένταση του φαινομένου.
Η διαπίστωση σήμερα είναι ότι δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε δημόσια και ιδιωτικά σχολεία, και γενικά φαίνεται ότι η κοινωνική αποτύπωση του φαινομένου είναι σχεδόν ίδια. Σημαντικός είναι ο ρόλος της οικογένειας και της τοπικής κοινωνίας. Σε μια μικρή πόλη ο έλεγχος που γίνεται στο σχολείο είναι μεγαλύτερος. Επίσης, εκεί η διάδραση με τον οικογενειακό και κοινωνικό ιστό είναι ακόμη μεγαλύτερη σε σχέση με τα μεγάλα αστικά κέντρα και σε σχέση με τα σχολεία -μάλιστα, μερικά από αυτά φροντίσαμε να γίνουν πολύ μεγάλα- στα οποία η δυνατότητα ελέγχου από τους καθηγητές και τους διευθυντές περιορίζεται όσο αυξάνει ο αριθμός των μαθητών, ιδιαίτερα όταν τα πολυπληθή αυτά σχολεία δεν έχουν τις απαιτούμενες υποδομές.
Στην Ευρώπη ενιαία πολιτική για την αντιμετώπιση του φαινομένου δεν υπάρχει. Υπάρχουν προγράμματα που αφορούν την ασφαλή χρήση του Διαδικτύου για παιδιά και προτάθηκε να υπάρξει μια ευρωπαϊκή ημέρα κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού, ώστε αυτή να αποτελεί ένα έναυσμα ανταλλαγής καλών πρακτικών και συνεργασίας μεταξύ σχολείων και θεσμών. Αξιοποιώντας τα συμπεράσματα που θα προκύψουν, θα οδηγηθούμε στη διαμόρφωση μιας πολιτικής η οποία κατά τη διάρκεια της επόμενης ελληνικής προεδρίας θα προταθεί ως κοινή ευρωπαϊκή πολιτική.
Αυτή τη στιγμή στη χώρα μας υπάρχουν τρία προγράμματα του Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. που άρχισαν να τρέχουν και υλοποιούνται με χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ.
Πρόγραμμα επιμόρφωσης διευθυντών των σχολείων που θα ξεκινήσει άμεσα. Ζητήσαμε θέσεις ψυχολόγων στα σχολεία που θα λειτουργούν ως διαμεσολαβητές. Είναι επίσης σημαντικό ότι μέσα από τα Κέντρα Δια Βίου Μάθησης επιλέξαμε θεματολογίες ώστε να ευαισθητοποιηθούν οι γονείς.
Όταν εξασφαλίσουμε τους τρεις πυλώνες, δηλ. μαθητές, σύλλογο διδασκόντων και σύλλογο γονέων και κηδεμόνων, που όχι μόνο ευαισθητοποιούνται, αλλά και συμμετέχουν σε μια διαδικασία πρόληψης, τότε θα εξασφαλίσουμε μια από τις πολύ καλές πρακτικές για την πρόληψη του φαινομένου.
Eνημέρωση για τις δράσεις που γίνονται στα πλαίσια των Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων στα οποία συμμετέχει η μονάδα... 
